Czy istnieje możliwość obniżenia zachowku ze względu na art. 5 k.c.?

W wyroku Sądu Najwyższego z 19 maja 1981 r. (sygn. akt III CZP 18/81, OSN 1981, Nr 12, poz. 228 z glosą A. Szpunara, NP 1983, Nr 2) stwierdzono, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c. 

Dokonując oceny, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa według art. 5 k.c., nie można jednakże pomijać okoliczności, iż prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych.

Etyczny charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, o których mowa w art. 5 k.c. Istotne jest to, że ocena ta jest w tej sytuacji zaostrzona, co prowadzi do konkluzji, iż do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących. 

W judykaturze podkreśla się, że dokonując osądu roszczenia o zachowek w aspekcie zasad współżycia społecznego trzeba mieć na uwadze, że celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych wymienionych w art. 991 § 1 k.c. najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Zastosowanie art. 5 k.c. nie może udaremniać celów przepisów o zachowku. Odwołanie do zasad współżycia społecznego winno raczej służyć ochronie zobowiązanego do zachowku w sytuacji, gdy jego wysokość będzie nadmierna np. w wyniku nagłych zmian ekonomicznych, czy innych niezależnych od spadkobiercy zjawisk wpływających na wartość spadku (np. jego kradzież) (zob.: A. Szpunar glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, NP 1983, nr 2, s. 94 i nast.).

Poniżej przedstawiam wyciąg z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 12 grudnia 2012 r. (I ACa 994/12), w którym przyjęto, że opisane poniżej zachowanie powoda nie uzasadnia obniżenia kwoty zachowku. 

Powód M. S. (1) urodzony w dniu (…) był jedynym synem zmarłego spadkodawcy A. N. i Z. T. z domu S.. Matka powoda Z. T. i A. N. nie zawarli związku małżeńskiego.

Początkowo w akcie urodzenia powoda jako nazwisko ojca wpisano nazwisko matki (…), a imię ojca (…) wpisano na wniosek matki. Sąd Powiatowy w K. wyrokiem z dnia 27 maja 1965 w sprawie I C 551/64 ustalił, że ojcem powoda M. S. (1) jest A. N. i nadano dziecku nazwisko (…). Natomiast decyzją z dnia 22 grudnia 1969 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w K. zmieniło powodowi nazwisko z (…) na (…) jakie nosiła jego matka.

Powód dowiedział się, że jego ojcem jest A. N., gdy miał około 5 lat . Powód z matką mieszkał wówczas w miejscowości K. – tej samej, w której zamieszkiwał również A. N.. Pomimo tego w tym okresie powód nie odwiedzał i nie widywał regularnie swego ojca, za wyjątkiem przypadkowych spotkań na drodze.

M. S. (1) razem z matką zaprosił A. N. na uroczystość I Komunii Św. A. N. pomimo zapewnienia, że przyjdzie nie przybył na tę uroczystość. Po zawarciu przez matkę powoda związku małżeńskiego w 1975 r. powód przeprowadził się z nią do miejscowości O., oddalonej kilkanaście kilometrów od K.

Po przeprowadzeniu się powód w dalszym ciągu nie utrzymywał kontaktu z ojcem. Znali się, jeszcze z okresu kiedy M. S. (1) mieszkał w K., ale do ich spotkań dochodziło jedynie przypadkowo.. Zdarzało się również, że to powód podczas przypadkowych spotkań unikał przywitania się z A. N.. M. S. (1) nigdy nie pomagał ojcu przy pracach w gospodarstwie rolnym. Powód również nigdy też nie był u ojca w domu, choć zdarzyło się, że był na podwórku, gdy przyjechał po maszynę rolniczą. Gdy zawierał związek małżeński, to nie zaprosił ojca na tę uroczystość.

(…)

A. N. zaczął chorować około 2 miesiące przed śmiercią. Spadkodawca przebywał w szpitalu w okresach: od 24 maja 2005 r. do 17 czerwca 2005 r. do 27 czerwca 2005 r. do 29 czerwca 2005 r. i od 30 czerwca 2005 r. do dnia śmierci, tj. 5 lipiec 2005 r. Podczas pierwszego pobytu w szpitalu stwierdzono, że spadkodawca A. N. choruje na białaczkę.

Wcześniej A. N. nie chorował. Z tej przyczyny nie potrzebował opieki innych osób. Jedynie około 15 lat przed śmiercią pozwany R. P. (1) zawiózł go do lekarza, gdy spadł z drabiny i połamał żebra. Gdy A. N. zachorował, opiekował się nim pozwany natomiast w czasie jego nieobecności w K. A. N. opiekowała się rodzina T. G.

W czasie pobytu A. N. w szpitalu w 2005 r. odwiedziła go matka powoda Z. T.. Wówczas spadkodawca A. N. przyznał, że skrzywdził ją i powoda.. Natomiast M. S. (1) do szpitala nie pojechał choć wiedział, że ojciec tam przebywa. Po śmierci A. N. w dniu 5 lipca 2005 r. powód był na jego pogrzebie.